१५ चैत्र २०८०, बिहिबार | March 28, 2024

राज्यले माल पाएर चाल नपाएको डोटी, जहाँ ढुंगा माटो र रुख बिरुवामा धनको वर्षा हुन्छ



नेपाली सेनाका एकजना अधिकृत राजेन्द्र थापाले आफ्नो कार्यकाल सकाएर फर्कने क्रममा कवितामार्फत भनेका थिए “सुर्य पनि अस्ताउन मात्र आउँछ, सुदुर पश्चिममा” । सदियौं कालदेखि राजधानी काठमाडौंले विकास छुट्याउँदा सुदुर पश्चिमलाई बचेकुचेको विकास प्रवाह गर्ने गर्दछ । अधिकांस सरकारी खर्च अन्यत्र गर्दै शेष बचेको केहि रकम मात्र सुदुरपश्चिम पुग्ने गरेको इतिहास लामो छ नेपाली सन्दर्भमा ।

काठमाडौंले बिदेशी डलरको खेती गरिरहँदा सुदुर पश्चिमका जनता भारतीय भुमिमा एड्सको बाली भित्राउन बाध्य बने एक समय । पुर्वेलीहरु अमेरिका, क्यानडा, अष्ट्रेलिया, लगायत युरोपियन मुलुकको कुरा गरिरहँदा सुदुर पश्चिमेलीहरु भारतको उत्तराञ्चलमा स्याउ टिप्ने र बैष्णौदेवी वा हिमाञ्चलमा डोलेको तनखा बुझ्न अझै गर्न बाध्य छन् ।

सक्षिप्त परिचय : 
सुदुरपश्चिम प्रदेशको एक जिल्ला, जहाँ सडक छ, बिजुली छ र सरकारी उपस्थिति पनि छ तर विकास छैन । सुदुर पश्चिमको डोटी जिल्ला कुनै बेला क्षेत्रीय सदरमुकाम पनि थियो । २०३८ सालमा मध्यपश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्रलाई विभाजन गर्दै सुदुर पश्चिमाञ्चल विकास क्षेत्र घोषणा गरिएपछि डोटीलाई क्षेत्रीय सदरमुकाम बनाईएको थियो । ३८ सालमा सदरमुकाम घोषणा गरिए पनि २०४० पछि मात्र डोटीको दिपायलबाट प्रशासनिक काम सुरु गरिएको थियो । सदरमुकाम डोटीको दिपायल भनिए पनि सबै काम धनगढीबाट हुने गर्दथे । विकास क्षेत्रका हाकिमहरु सबै सुगम धनगढी तिरै डेरा जमाएर बस्थे । कागजमा मात्र डोटी सुदुर पश्चिमको सदरमुकाम कहलिन्थ्यो ।

त्यसो त डोटीको नेपाली इतिहासमा छुट्टै पहिचान रहेको छ । बाईसे चौबिसे राज्यदेखि नेपालका ४ किल्ला मध्य धनकुटा , काठमाण्डौ , पाल्पा पछिको अर्को दरिलो किल्ला पनि हो डोटीको किल्ला ।

डोटी जिल्ला नेपालको सुदुरपश्चि प्रदेशमा अवस्थित एउटा जिल्ला हो । ज्ञानेश्वर भटृराईको वृहत ज्ञान कोषको अनुसार त्यस क्षेत्रमा प्रवाहित हुने खोलाको नाम डोटी खोला रहेको र सोही डोटी खोलाको छेउछाउको भागलाई डोटी क्षेत्र भन्ने गरिएकोले सोही आधारमा जिल्लाको नाम डोटी रहन गएको हो ।

डोटीबाट चुनाव जित्ने हरेक उम्मेदवारहरुको मुख्य नारा हुने गरेको छ फास्ट ट्रयाक । पंचायतदेखि प्रजातन्त्र र गणतन्त्र सम्मका नेताहरुले डोटेलीहरुलाई पुर्वपश्चिम राजमार्गको अत्तररियाको स्याउलेबाट डोटीको दिपायल सम्मको ८१ किलोमिटर सडक बनाउने आश्वासन बाँड्दै चुनाव जित्दै आएका छन् । तर सडकको मुर्तखाका भने कसैले कोर्न सकेका छैनन् ।

बाइसे–चौबीसे राज्यकालमा बाइसे राज्य भन्दा परको विशाल तथा शक्तिशाली मानिएको रैका राज्य अर्थात डोटी राज्य पूर्वमा कर्णाली नदी पश्चिममा रामगंगा कुमाउँ, उत्तरमा ठाकुरजीदेखि दक्षिणमा तराईसम्म फैलिएको थियो । डोटीका राजालाई महाराजाधिराजको उपाधिको स्थानीय नाम रैकाज्यू भनिन्थ्यो । डोटीका शासक कत्युरवंशी राजा सुभिक्षराज सन १०४५–१०६५ डोटीका अतिरिक्त अल्मोडा र गढवालका समेत शासक थिए । त्यहाँका राजा दीपशाहीको पालामा कप्तान रणवीर खत्रीको नेतृत्वमा गएको नेपाली फौजले डोटीमाथि आक्रमण गरी वि.सं १८४७ सालमा विशाल नेपाल राष्ट्रअन्तर्गत विजय गरेको थियो । राणाकालमा प्रशासनिक केन्द्रको रूपमा तोकिएको डोटी गौंडाको नियन्त्रणमा अछाम, बाजुरा बझाङ, जुम्ला र बैतडी थिए ।

डोटी प्राकृतिक रुपले सुन्दर मात्र छैन । धार्मिक, सांस्कृतिक र जैविक विविधताले पनि सम्पन्न छ । अधिकांश क्षेत्र समशितोष्ण रहेको डोटीको १ तिहाई भाग सित प्रदेशमा पर्दछ । हावापानीको विविधताकै कारण धरै प्रकारका जडिबुटीका लागि पनि डोटी प्रसिद्ध छ । डोटीमा उत्पादन हुने मह, अदुवा र घिउले बजार नपाउँदा त्यहाँका किसानहरु विस्थापित भएर भारतीय भुमिमा काम गर्न जान बाध्य छन् ।

डोटी जानका लागि पूर्व पश्चिम राजमार्गको कैलालीमा पर्ने अत्तरियाबाट १९१ किलोमिटर छ । जबकी अत्तरियाबाट द्रुत मार्ग खोल्दा डोटी ८१ किलोमिटर दुरीमा मात्र पर्छ भनिन्छ । पञ्चायती ब्यवस्थाका नेताहरुले आफ्नो व्यक्तिगत र राजनीतिक स्वार्थ सिद्ध गर्न डोटी पुग्न डडेल्धुरा पुग्नैपर्ने बाध्य पारेका कारण डोटी मुल प्रवहबाट सधै पछाडि परिरहेको छ ।

डोटी चिनाउने ऐतिहासिक बजार सिलगढी :
डोटीको एउटा ऐतिहासिक बजार हो सिलगढी । काठमाडौंको खाल्डोलाई मात्र आफ्नो राज्य सम्झने नेवार समुदायको बाहुल्य रहेको सिलगढीको नेवारी इतिहास पनि छुट्टै छ । सिलगढीमा १ सय ५० भन्दा बढी नेवारहरुको घर रहेको छ ।
बिशेष गरी नेपाल एकिकरणका बखत पृथ्वीनारायण शाहले काठमाडौं आक्रमण गरेपछि मात्र दिपायलमा नेवारहरुको बस्ती बसेको पाईन्छ । काठमाडौंका मल्ल राजा जयप्रकाश मल्लका खजान्चीहरु अमात्य र मास्के थरका थिए रे । काठमाडौंमाथि विजय हासिल गरे लगत्तै नेवारी मन्त्रबाट मात्र खुल्ने मल्लराजाका ढुकुटीहरु खोल्न पृथ्वी नारायणका भारदारहरु असफल भएपछि नेवारका ६ वटा थरसंँग वैवाहिक सम्बन्धको प्रस्ताव राखिएको थियो । तर बाहिरबाट आएको खसहरुसँग वैवाहिक सम्बन्ध नराख्ने नेवारहरुको अडानपछि आक्रोशित भएका पृथ्वीनारायण शाहले हनुमान ढोका दरवारमा बोलाएरे भोज खुवाएछन् । बदला लिनका लागि रक्सीमा मस्त बनाएर गोप्य मन्त्रहरु समेत लिएपछि हनुमान ढोका दरवारमा उपल्लो तलामा भोज खाईरहेकै बेला तलबाट आगो लगाएपछि ठूलो संख्यामा नेवारहरुको नरसंहार भएको र त्यहाँबाट भाग्न सफल केही नेवारहरु आफ्नो थर फेर्दै दिपायलको सिलगढी सम्म पुगेका थिए भन्ने कतिपय इतिहासकारहरु दाबी गर्छन् ।

सिलगढीमा अधिकांस मल्ल नेवारहरु रहेपनि उनीहरुले श्रेष्ठ लेखाउँदै आएका छन् ।
सिलगढीमा मल्ल, विजुच्छे, अमात्य, जोशी थरका नेवारहरु बस्दै आएकाछन् । थर नेवार लेखेपनि उनीहरु नेवारी बोल्न जान्दैनन र नेवारी संस्कृति पनि विस्तारै भुल्दै गैरहेकाछन् ।

राज्यले रोजगारीको व्यवस्था नगरेपछि बाल्यअवस्थामा नै भारतमा मजदुरी गर्न जानु डोटेलहरुको नियती नै बनेको छ । नेपालका पुर्वीक्षेत्रका युवाहरुले तेस्रो मुलुकको रोजगारी खोजी रहँदा सुदुर पश्चिमका युवाहरु भारतीय बजारमा चौकीदारी गर्ने कि, स्याउ टिप्ने की भाँडा माझ्ने बिषयमा चर्चा गरिरहेका हुन्छन् । काठमाडौं वरिपरिका युवाहरु बैंकहरुमा डलर सटही गरिरहँदा डोटेलहरु स्वास्थ्य संस्थाहरुमा एचआईभी परीक्षण गर्न बाध्य हुन्छन् ।

सिलगढीको अर्को प्रसिद्धता हो शैलेश्वरी मन्दिर । बाईसे चौबिसे राज्यका बेला तत्कालीन डोटी गौडाका राजाहरुको ईष्ट देवताका रुपमा रहेको शैलेश्वरी डोटीको अर्को आकर्षण हो । शक्तिपिठका रुपमा मानिको शैलेश्वरीमा परापुर्वकालमा भारतको बरेलीबाट सोम शर्मा आएर तपस्या गरेको र ईश्वरीको बरदान पाएको किम्बदन्ती रहेको छ ।

स्कन्द पुराणको मानस खण्डमा पार्वतीसँग विवाह गरेपछि भगवान शंकर रसलिलामा लिप्त भई कैलासबाट हराउनुभएको र देवताहरुले खेज्दै आउँदा हाल शैलेश्वरी मन्दिर रहेको स्थानमा शंकर र पार्वती नग्न अवस्थामा भेटिए पछि पार्वतीलाई लज्जा भई पत्थरको रुपमा अलप भएको भन्ने कथा उल्लेख गरिएको छ ।

शैलेश्वरीको अर्को कथामा भगवान रामचन्द्रले रावण बध गरेपछि लागेको ब्रम्ह हत्याको पाप मोचन गर्न शैलेश्वरीको तपस्या गरेको समेत जन विश्वास रहेको छ ।
डोटी जाने जो कोही पनि शैलेश्वरी मन्दिरको दर्शन नगरी फर्कदा डोटीको यात्रा अधुरो हुने धैरै डोटेलीहरुले भन्ने गरेका छन् । त्यसैले पनि डोटीको विकासमा शैलेश्वरीको महिमाको प्रचार गरी धार्मिक पर्यटनको केन्द्रका रुपमा डोटीलाई बनाउन सकिने सम्भावना रहेको छ ।

हरेक नेताका चुनावी मुद्धा फाष्ट ट्याक : 
प्राकृतिले दिएको सुन्दरता र जैविक विविधता भएर पनि डोटीले राज्यको सकारात्मक पहल र कार्ययोजना नहुँदा अझै पनि दुर्गम जिल्लाका रुपमा चिनिन बाध्य छ ।
राजनीतिक खिचातानीका कारण ८१ किलोमिटरमा मुल राजमार्गसँग जोडिने डोटी १ सय ८३ किलोमिटर टाढा रहन बाध्य भएको छ । यातायातको लामो दुरीका कारण डोटीका कृषि उत्पादनहरु बजारसम्म पुग्दा महंगो पर्न जाने गरेको छ ।

डोटीबाट चुनाव जित्ने हरेक उम्मेदवारहरुको मुख्य नारा हुने गरेको छ फास्ट ट्रयाक । पंचायतदेखि प्रजातन्त्र र गणतन्त्र सम्मका नेताहरुले डोटेलीहरुलाई पुर्वपश्चिम राजमार्गको अत्तररियाको स्याउलेबाट डोटीको दिपायल सम्मको ८१ किलोमिटर सडक बनाउने आश्वासन बाँड्दै चुनाव जित्दै आएका छन् । तर सडकको मुर्तखाका भने कसैले कोर्न सकेका छैनन् ।

त्यसो त डोटी जान सहजपुर बाट पनि सहज र सजिलो बाटो बन्न सक्दछ । सहजपुर–डोटीको बाटो खुले अहिलेको भन्दा झण्डै ५० किलोमिटर सडक छोटो बन्न सक्दछ । तर त्यस तर्फ भने अहिलेसम्म कसैको ध्यान पुग्न सकेको छैन ।

ढुङ्गा माटो र रुख बिरुवाबाट धनको वर्षा :
डोटी जिल्ला अहिले पनि जोरायल बास्मती चामलका लागि प्रसिद्ध छ भने डोटीमा पाईने मह, घिउ अरु ठाँउमा भन्दा गुणस्तरीय हुने गर्दछ । चिराईतो, अल्लो, टिम्मुर, सतुवा, धपीजरा, सिलाजीत जस्ता जडिबुटीका लागि पनि डोटी धनी जिल्ला हो । तर सहज सडकको पहुँच, राज्यको व्यवसायमा उपयुक्त वातावरण र स्थानीयबासीमा व्यवसाय प्रतिको जागरुकता नभएका कारण डोटेलहरु भारतको कालापाहाड जान बाध्य छन् । कस्तुरीले आफ्नै नाभीमा मगमगाईरहेको बिणा खोज्न जङ्घल विचरण गरेजस्तै डोटेलहरु आफ्नै वनपाखा भरीको सम्पदा छाडेर भारतको सिमला र उत्तराञ्चलमा मजदुरी गरिरहेका छन् ।

राज्यले रोजगारीको व्यवस्था नगरेपछि बाल्यअवस्थामा नै भारतमा मजदुरी गर्न जानु डोटेलहरुको नियती नै बनेको छ । नेपालका पुर्वीक्षेत्रका युवाहरुले तेस्रो मुलुकको रोजगारी खोजी रहँदा सुदुर पश्चिमका युवाहरु भारतीय बजारमा चौकीदारी गर्ने कि, स्याउ टिप्ने की भाँडा माझ्ने बिषयमा चर्चा गरिरहेका हुन्छन् । काठमाडौं वरिपरिका युवाहरु बैंकहरुमा डलर सटही गरिरहँदा डोटेलहरु स्वास्थ्य संस्थाहरुमा एचआईभी परीक्षण गर्न बाध्य हुन्छन् ।

सुदुरपश्चिमलाई केन्द्र बनाएर शेरबहादुरहरु, लोकेन्द्र बहादुरहरु, भिम रावलहरु र लेखराजहरु धेरै पटक प्रधानमन्त्री र मन्त्री बने । तर कसैको पालामा सुदु पश्चिमलाई सुन्दर पश्चिम बनाउने गुरु योजना कोरिएन ।

 

प्रकाशित मिति : ५ आश्विन २०७७, सोमबार  ११ : १८ बजे

शिक्षा मन्त्रालयका २० कर्मचारीलाई स्पष्टीकरण

काठमाडौं । शिक्षा, विज्ञान तथा प्रविधि मन्त्रालयका २० कर्मचारीलाई स्पष्टीकरण

नमस्ते नेपालले युवा लक्षित ‘अब के ?’ बहस कार्यक्रम गर्दै

बुटवल । नमस्ते नेपाल रुपन्देहीले तिलोत्तमाममा युवा लक्ष्यित अव के ? नामको बहस कार्यक्रम गर्ने भएको छ । योगीकुटीमा रहेको होटल पौवामा यहि चैत १७ गते शनिवार कार्यक्रम आयोजना गर्ने र युवालाई रोजगारीको बाटो खोल्न र स्वदेशमै राख्ने वातावरण मिलाउने भिजन खोज्न कार्यक्रम गरिने अध्यक्ष मनिष भुषालले जानकारी दिए । कार्यक्रममा पुर्व मन्त्री तथा रुपन्देही क्षेत्र नम्बर २ का संघीय संसाद विष्णु पौडेल, संघीय सभा संसाद सन्तोष परियार, राष्ट्रिय योजना आयोगका पुर्व उपाध्यक्ष गोविन्द पोखरेल, सूचना तथा सञ्चार विज्ञ किरन बज्राचार्य, भिजन लुम्बिनीका अध्यक्ष जगतबहादुर पोखरेल लगायतका बक्ताहरुको सहभागीता रहने छ ।  वक्ताहरुले युवालाई स्वरोजगार बनाउन र स्वदेशमै टिकाउने योजना सहितका तरिका वताउने नमस्ते नेपालले जानकारी गराए । कार्यक्रममा देशभरबाट ३ सय जना युवाहरुको सहभागीता हुने अपेक्षा गरिएको संरक्षण तथा संस्थापक अध्यक्ष अर्जुन खरेलले जानकारी दिए ।  वि.स. २०६८ सालमा बाल क्लवको रुपमा स्थापना भएको नमस्ते नेपालले विभिन्न रचनात्मक कार्यक्रमहरु गर्दै आएको छ ।  कार्यक्रममा प्रदेश युवा परिषदका उपाध्यक्ष गोबिन्द केसी, प्रचार बिभागका प्रमुख बिपिन नेपाल लगायतले आआफ्ना भनाई राखेका थिए ।

त्रिभुवन विश्वविद्यालयको उत्तरपुस्तिका हराएको घटना छानबिन गर्न उच्चस्तरीय समिति गठन

काठमाडौं ।  त्रिभुवन विश्वविद्यालयले उत्तरपुस्तिका हराएको घटना छानबिन गर्न तीन

रास्वपाबाट इलाम- २ मा मिलन लिम्बु बने उम्मेदवार

काठमाडौं । राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी (रास्वपा) ले  वैशाख १५ गते

एमाले पार्टी कार्यालय अध्ययन भ्रमणमा पुगे रास्वपाका नेता

काठमाडौं । राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी (रास्वपा) का नेताहरुले नेकपा एमालेको